[Review] Lịch sử Đế quốc La Mã – Wikipedia tiếng Việt

[Review] Lịch sử Đế quốc La Mã – Wikipedia tiếng Việt. Sự biến hóa về cương thổ của Cộng hòa La Mã, Đế quốc La Mã và Đế quốc Đông La Mã qua từng quá trình tăng trưởng. Hình động, click vào để xem sự biến hóa chủ quyền lãnh thổ qua từng thời kỳ .

Lịch sử của Đế quốc La Mã trải dài qua 16 thế kỷ, được xem như bắt đầu từ năm 27 TCN với sự lên ngôi của hoàng đế Augustus[1] và có nhiều mốc kết thúc khác nhau, bao gồm sự phân chia cuối cùng thành Tây La Mã và Đông La Mã vào năm 395,[2] sự diệt vong của Đế quốc Tây La Mã vào năm 476[3] và cuối cùng là sự diệt vong của Đế quốc Đông La Mã vào năm 1453.[4]

Lịch sử của Đế quốc La Mã gồm có nhiều tiến trình tăng trưởng của nhà nước La Mã. Nó gồm có Đế chế La Mã cổ đại, thời kỳ bị chia làm Đế quốc Tây La Mã và Đế quốc Đông La Mã, và lịch sử của Đế quốc Đông La Mã ( còn gọi là Đế chế Byzantine ) trong thời Trung cổ .

Hoàng đế La Mã là những người đứng đầu đế chế. Người La Mã không dùng chính xác một từ cụ thể để chỉ danh hiệu này. Có những từ được dùng là imperator, augustus, caesar và princeps đều có nghĩa tương đương với hoàng đế. Nói chung, dù mang danh hiệu nào thì hoàng đế La Mã cũng là nhà lãnh đạo tối cao của La Mã và nắm trong tay quân đoàn La Mã.

Một nguyên tắc của La Mã là những vị hoàng đế không bắt buộc phải theo kiểu cha truyền con nối, tối thiểu là trên kim chỉ nan và trên thực tiễn thì cũng thường là vậy. Hoàng đế mới hoàn toàn có thể do nhà vua trước đó chỉ định, do Viện nguyên lão, và / hoặc dân chúng, và / hoặc quân đội chọn ra .

Những năm cuối của nền Cộng hòa[sửa|sửa mã nguồn]

Trận ActiumVào cuối thời Cộng hòa La Mã, Julius Caesar nổi lên, giành nhiều thắng lợi trong những trận chiến bên ngoài và hủy hoại những đối thủ cạnh tranh chính trị của mình. Ông tiến lên nắm quyền lực tối cao to lớn cả về chính trị lẫn quân sự chiến lược. Sự tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao vào tay Caesar đã làm lung lay thể chế Cộng hòa .Sau khi Caesar bị ám sát vào năm 44 TCN, đã có một cuộc nội chiến xảy ra trong những năm tiếp theo. Cuối cùng, Octavian ( người được Caesar chỉ định thừa kế mình ) đã giành thắng lợi trước mọi đối thủ cạnh tranh. Trong đó đáng chú ý quan tâm nhất là năm 31 TCN ông đã vượt mặt trọn vẹn Mark Antony và Cleopatra trong trận Actium. Octavian cũng cho xử tử con trai của Cleopatra là Caesarion ( người hoàn toàn có thể là đứa con trai duy nhất của Caesar ) .Không còn đối thủ cạnh tranh chính trị nào ngáng đường, Octavian trở về kinh thành La Mã để nắm quyền. Năm 27 TCN, ông được Viện nguyên lão tôn lên thành Augustus ( mang nghĩa : người ở vị thế tối cao hoặc thiêng liêng ). Ông trở thành vị hoàng đế La Mã tiên phong và thời đại Cộng hòa La Mã cũng chấm hết từ năm này .

Thời đại thịnh trị của Augustus ( 27 TCN-14 )[sửa|sửa mã nguồn]

Tượng Augustus ở Prima PortaOctavian hiểu rằng sự chuyên quyền và chế độ quân chủ là những thứ không hề được người La Mã ưa thích. Những nhà quản lý độc tài trong thời Cộng hòa đều không nắm quyền được lâu và sự kiện ám sát Julius Caesar vẫn còn đó để cảnh tỉnh Octavian. Octavian không muốn bị xem như một tên bạo chúa chuyên quyền, thế cho nên mà ông tìm cách hợp pháp hóa vị thế của mình trải qua Viện nguyên lão. Vào năm 27 TCN, Octavian công bố trao trả quyền hành của mình về tay Viện nguyên lão [ 5 ] một cách rất có đo lường và thống kê. Viện nguyên lão, lúc đó gồm toàn những người ủng hộ ông và được ông dàn xếp trước, đã phủ nhận và khẩn cầu ông ở lại. Octavian đồng ý chấp thuận và trở thành Augustus. [ 6 ] Một thỏa thuận hợp tác được xác lập giữa Viện nguyên lão và Augustus, thường gọi là Thỏa thuận thứ nhất, trao cho ông quyền hợp pháp để quản lý mọi người. Augustus đã đạt được thứ mình cần, và từ đây mở ra thời đại thịnh trị Pax Romana của La Mã. Ông thường được xem như vị hoàng đế vĩ đại nhất của Đế chế La Mã và đã đặt những nền móng vững chãi cho sự tăng trưởng qua hàng thế kỷ của nó .Ở trong nước, Augustus mở màn cải tổ trên diện rộng về quân sự chiến lược, chính trị và kinh tế tài chính. Những cải cách của ông giúp làm dịu đi tình hình căng thẳng mệt mỏi của Đế chế La Mã và củng cố chính sách mới. Về mặt quân sự chiến lược, những quân đoàn La Mã, vốn đạt tới số lượng cao chưa từng có ( khoảng chừng 50 ) vì những cuộc nội chiến, được Augustus giảm xuống còn 28. Các quân đoàn có những kẻ mà lòng trung thành với chủ bị đặt nghi vấn đều bị giải tán và nhiều quân đoàn bị trộn lẫn vào nhau. Augustus cũng tạo ra 8 đội quân đặc biệt quan trọng để gìn giữ độc lập ở Italia, và để 3 đội trong số đó ở kinh đô La Mã. Những đội quân này được gọi là Đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã ( tiếng Anh : Praetorian Guard ). Về mặt chính trị, cái vỏ Cộng hòa vẫn còn, nhưng thực tiễn thì quyền lực tối cao hầu hết nằm trong tay ông. Về hành chính, Augustus san sẻ quyền đề cử thống đốc những tỉnh với Viện nguyên lão. Các tỉnh khó trấn áp ở biên giới sẽ được quản lý bởi những người do ông chọn ( được gọi là những tỉnh của nhà vua ). Các tỉnh yên bình hơn thì thống đốc sẽ do Viện nguyên lão quyết định hành động ( được gọi là những tỉnh của Viện nguyên lão )Về mặt kinh tế tài chính, trước khi Viện nguyên lão trấn áp ngân khố, Augustus định ra rằng tiền thuế từ những tỉnh của nhà vua sẽ được chuyển vào Fiscus ( một ngân khố riêng của nhà vua ). Điều này khiến Augustus trở nên giàu hơn cả Viện nguyên lão và dư dả tiền tài để bảo vệ sự trung thành với chủ của binh lính. Trong số những tỉnh của nhà vua, đặc biệt quan trọng có Ai Cập là một vùng rất phong phú, và những thành viên Viện nguyên lão thậm chí còn còn không được phép tới đây. Vào năm 23 TCN, Augustus xác lập Thỏa thuận thứ hai giữa ông và Viện nguyên lão, về danh nghĩa thì vị thế của ông có đổi khác, nhưng quyền lực tối cao thì vẫn to lớn như trước. Vinh quang của ông lớn đến mức người ta đổi tên tháng 8 để vinh danh ông ( August ) .Ở bên ngoài, Augustus hoàn tất cuộc chinh phục Hispania và 1 số ít viên tướng giúp chủ quyền lãnh thổ Đế chế lan rộng ra hơn ở Bắc Phi và Tiểu Á. Ông cũng thực thi những cuộc xâm lược vào Illrya, Moesia, Pannonia ( phía Nam sông Danube ) và Germania ( phía Tây sông Elbe ). Lúc đầu mọi chuyện thuận tiện nhưng rồi người Illyria nổi dậy và 3 quân đoàn La Mã bị những tộc người German do Arminius chỉ huy diệt sạch trong trận rừng Teutoburg vào năm 9 của CN, [ 7 ] khiến đà tiến của đế chế bị chặn lại ở đây. Augustus không liều lĩnh tiến quân thêm nữa mà chỉ giữ chặt những vùng bờ tây sông Rhine và triển khai những cuộc cướp phá trả đũa. Từ đó về sau, sông Rhine và sông Danube trở thành biên giới của Đế quốc La Mã ở phía Bắc .
Augustus qua đời để lại ba cháu trai được sinh hạ bởi con gái của ông là Julia Lớn, gồm Gaius Caesar, Lucius Caesar và Agrippa Postumus. Không ai trong số đó còn sống để kế vị ông. Ngôi vị cho nên vì thế được trao đến Tiberius, vốn là con riêng của Livia ( vợ thứ ba của Augustus ) với chồng cũ là Tiberius Nero. Augustus là người thuộc dòng họ Julia, một trong những dòng dõi quý tộc truyền kiếp nhất ở kinh đô La Mã, còn Tiberius thuộc dòng họ Claudia, cũng truyền kiếp chẳng kém gì dòng họ Julia. Ba người kế vị sau đó đều thuộc dòng họ Claudia hoặc Julia nên quy trình tiến độ này được gọi là vương triều Julio-Claudia .
Những năm đầu triều đại Tiberius diễn ra thái bình khi ông bảo vệ được quyền lực tối cao của Đế quốc La Mã và làm đầy thêm ngân khố. Thế nhưng sau đó Tiberius trở nên hoang tưởng và hay hoài nghi. Năm 19, nhiều người quy tội cho ông vì cái chết của người cháu là Germanicus, [ 8 ] vốn là một danh tướng nổi tiếng. Năm 23, đến lượt con ruột của Tiberius là Julius Caesar Drusus cũng chết. Vị hoàng đế khởi đầu một loạt những phiên tòa xét xử xử tội mưu phản và những màn tra tấn hành hạ .Tiberius giao quyền cho một viên tướng là Lucius Aelius Sejanus rồi tới hòn đảo Capri ở ẩn từ năm 26. [ 9 ] Sejanus mở màn củng cố quyền lực tối cao và ông cũng liên tục những màn hành hạ của Tiberius. Vào năm 31, Sejanus được phong là đồng Chấp chính quan ( tiếng Anh : consul ) cùng Tiberius và cưới cháu gái của nhà vua là Livilla. Thế nhưng, ngay trong năm đó, ông lại bị chính thứ mà mình đã tận dụng để làm bàn đạp tiến thân hại chết : sự hoang tưởng thấp thỏm của Tiberius. Sejanus và phe phái của ông bị kết tội mưu phản và xử tử. Những vụ hành hạ liên tục lê dài cho tới khi Tiberius chết vào năm 37 .
Gaius ( thường được gọi là Caligula ), con trai của Germanicus và Agrippina Lớn, được chọn làm người kế vị. Ông bà nội của Caligula là Nero Claudius Drusus và Antonia Minor, ông bà ngoại của ông là Marcus Vipsanius Agrippa và Julia Lớn. Vì vậy nên ông là hậu duệ của cả Augustus và Livia .
Tranh vẽ Caligula vào thời Phục hưngCaligula được mọi người dân La Mã tung hô khi mới lên ngôi vì người ta vẫn còn rất yêu quý cha ông là Germanicus. [ 10 ] Vị tân vương khởi đầu suôn sẻ, chấm hết những màn tra tấn từ thời Tiberius. Nhưng rồi Caligula tự nhiên bị bệnh thần kinh và hóa điên. Ông gây ra một loạt chuyện điên rồ. Theo sử sách ghi lại, Caligula đòi đưa con ngựa Incitatus của mình vào Viện nguyên lão. [ 11 ] Ông còn hạ lệnh đưa quân xâm lược hòn đảo Anh để chiến đấu với thần biển Neptune, nhưng giữa chừng lại dừng ở bờ biển, sau đó Caligula cầm gươm chém điên cuồng xuống biển rồi ra lệnh cho quân sĩ làm trò hề khi đi thu nhặt vỏ sò làm chiến lợi phẩm. [ 12 ] Nhiều năng lực là Caligula đã loạn luân với ba người chị em ruột của mình. [ 13 ] Ông còn đòi dựng tượng mình ở đền thờ Herod, suýt chút nữa gây nên làm mưa làm gió nếu không có vị vua Agrippa I can ngăn. [ 14 ] Caligula có trò vui là bí hiểm giết hại người khác sau đó mời họ tới hoàng cung của mình. Khi họ không tới, ông ta nói đùa rằng chắc rằng họ đã tự tử. [ 15 ]Năm 41, triều đại bệnh hoạn của Caligula được chấm hết khi ông bị vị chỉ huy đội cận vệ là Cassius Chaerea tổ chức triển khai ám sát. [ 16 ] Người duy nhất còn lại trong mái ấm gia đình hoàng tộc để lên ngôi là chú của Caligula, Claudius .
Claudius là em của Germanicus và trước đây luôn bị coi là một kẻ ngu ngốc và có thể trạng yếu ớt. [ 17 ] Thế nhưng ông là một nhà quản lý giỏi, không bị hoang tưởng như Tiberius hay điên cuồng như Caligula. Ông nâng cấp cải tiến mạng lưới hệ thống hành chính và xử lý những yếu tố tương quan tới công dân và Viện nguyên lão. Dưới thời Claudius, chủ quyền lãnh thổ của Đế chế được lan rộng ra đáng kế với sự sáp nhập những tỉnh Thrace, Noricum, Pamphylia, Lycia, Judea và Mauretania, [ 18 ] cùng cuộc chinh phục xa nhất là tới hòn đảo Anh vào năm 43. [ 19 ] Claudius cũng cho tổ chức triển khai lại những tỉnh phía đông của đế chế và xây một cảng ở Ostia Antica, giúp ngũ cốc hoàn toàn có thể chuyển về kinh thành La Mã trong điều kiện kèm theo thời tiết khắc nghiệt .Thế nhưng Claudius lại thất bại trong đời sống mái ấm gia đình. Vợ ông là Hoàng hậu dâm đãng Messalina phản bội ông và bị xử tử. [ 20 ] Sau đó ông cưới cháu mình là Agrippina Trẻ ( em gái của Caligula ), và hoàn toàn có thể chính người phụ nữ này đã đầu độc ông vào năm 54, [ 21 ] mở đường cho con trai của bà ta là Lucius Domitius Nero lên ngôi nhà vua ( Nero không phải là con của Claudius mà là con riêng của Agrippina với chồng trước là Gnaeus Domitius Ahenobarbus ) .
A Christian Dirce của Tranhcủa Henryk Siemiradzki mô tả cảnh một người phụ nữ theo đạo Thiên chúa bị hành quyết bằng cách dựng lại truyền thuyết thần thoại về DirceNero chú trọng vào ngoại giao, thương mại, và góp phần nhiều vào văn hóa truyền thống. Ông cho xây nhiều nhà hát và khuyến khích những trò mua vui trong đấu trường. Điều này làm người dân thành La Mã rất thương mến ông, mặc dầu thực sự thì ông là một bạo chúa .Triều đại của Nero được lưu lại bằng một thắng lợi quân sự chiến lược và sau đó là hòa ước với Đế quốc Parthia ( 58 – 63 ), [ 22 ] một cuộc làm mưa làm gió bị dập tắt ( 60-61 ), [ 23 ] và việc thắt chặt sự liên hệ với văn hóa truyền thống Hy Lạp. [ 24 ] Thế nhưng Nero lại là kẻ tự cao tự đại và luôn stress với mẹ mình ( ở đầu cuối ám sát bà vào năm 59 ). [ 25 ] Ông cũng luôn tìm cách đàn áp những người theo Thiên Chúa giáo, thường đổ tội cho họ là thủ phạm gây ra những không ổn định trong chính sách của mình .Nhiều nhà sử học cho rằng chính Nero đã hạ lệnh đốt kinh thành La Mã trong vụ cháy nổi tiếng năm 64 để lấy chỗ thiết kế xây dựng những khu công trình của mình. [ 26 ] Một trong những nguyên do khiến người ta nghĩ vậy là việc Nero tin mình là một vị thần và xây một hoàng cung trang trọng cho ông ta ( Domus Aurea ) ngay trên đống đổ nát sau vụ cháy. [ 27 ] Nero cũng nhân thời cơ này để vu tội phóng hỏa cho những Fan Hâm mộ Thiên chúa giáo và bức hại họ. [ 26 ]Một vụ làm mưa làm gió của quân đội đã buộc Nero phải ẩn trốn vào năm 68. Đối mặt với việc bị xử tử bởi Viện nguyên lão, Nero đã tự sát. [ 28 ]

Năm của bốn nhà vua ( 68-69 )[sửa|sửa mã nguồn]

Đế quốc La Mã vào năm 69. Sau cái chết của Nero, bốn vị tướng hùng mạnh nhất trong Đế chế đã thay nhau chiếm giữ ngôi vịCái chết của Nero dẫn đến một đại chiến giành ngôi. Đây là lần tiên phong La Mã có một cuộc nội chiến kể từ sau cái chết của Mark Anthony vào năm 31 TCN. Bốn vị tướng hùng mạnh từ bốn vùng của Đế chế đã lần lượt đấu đá với nhau để lên ngôi. Từ tháng 6 năm 68 đến tháng 12 năm 69, kinh thành La Mã đã lần lượt tận mắt chứng kiến sự thăng trầm của Galba, Otho và Vitellius, cho đến khi Vespasian khởi đầu vương triều Flavia. Giai đoạn này được xem như ví dụ tiêu biểu vượt trội cho sự không an tâm chính trị trong lịch sử Đế quốc La Mã, nó chứng tỏ rằng bất kỳ vị tướng nào cũng hoàn toàn có thể tranh giành ngai vàng, nếu đủ mạnh. [ 29 ]Đầu tiên, Galba ( được những quân đoàn ở Tây Ban Nha hậu thuẫn ) đã tiến vào thành La Mã vào tháng 6/68 và nắm quyền tới tháng 1/69 thì bị ám sát. Otho lên ngôi, nhưng sau khi để thua trận Bedriacum trước đối thủ cạnh tranh của mình là Vitellius ( được những quân đoàn German hậu thuẫn ) thì ông đã tự sát. Vitellius tại vị từ tháng 4/69, nhưng rồi tới lượt ông cũng bị ám sát vào tháng 12/69. Cuối cùng, Vespasian ( được những quân đoàn ở phần đông của Đế chế hậu thuẫn ) lên ngôi và chấm hết cuộc nội chiến. [ 30 ]

Vương triều Flavia ( 69-96 )[sửa|sửa mã nguồn]

Triều Flavia dù ngắn ngủi nhưng đã giúp Đế chế bình ổn lại. Mặc dù những nhà vua của thời kỳ này đều bị chỉ trích vì tóm gọn quá nhiều quyền lực tối cao trong việc quản lý nhưng họ đã đề ra những cải cách giúp Đế chế đủ không thay đổi để sống sót tới thế kỷ thứ III. Tuy nhiên, cái gốc quân đội của họ đã dẫn tới sự tách ly khỏi Viện nguyên lão ngày càng tăng và mức độ thống trị của họ cũng tiến gần hơn tới khái niệm nhà vua .
Vespasian liên tục quy trình làm suy yếu Viện nguyên lão. Họ buộc phải ghi nhận ngày lên ngôi của Vespasian là ngày 1 tháng 7 ( ngày quân đội tôn ông lên làm nhà vua ), thay vì ngày 21 tháng 12 ( ngày Viện nguyên lão chính thức xác nhận chuyện đó ). Vào năm 73, Vespasian nắm luôn quyền tổ chức triển khai Viện nguyên lão. Ông tống cổ những thành viên phản đối mình và nâng tổng số thành viên của Viện nguyên lão lên số lượng 1000, với hầu hết những thành viên mới tới từ khắp những vùng ở Italy và Tây Âu, thay vì chỉ ở kinh thành La Mã .
Vespasian xây đại hý trường ở thành La Mã .Về kinh tế tài chính và xã hội, Vespasian có công cứu Đế chế thoát khỏi gánh nặng kinh tế tài chính gây ra do thói hoang phí của Nero và những cuộc nội chiến. Ông nâng thuế và đặt ra những loại thuế mới. Khi quốc khố đã dồi dào, ông cho thiết kế xây dựng nhiều khu công trình công cộng, đáng quan tâm nhất là việc khai công Đại hý trường nổi tiếng. Ông cũng cho thiết kế xây dựng một nơi hội họp ( tiếng Anh : forum ) và trợ cấp nhiều tiền tài cho những ngành nghệ thuật và thẩm mỹ cũng như là những người viết lách .Về chính trị, Vespasian là vị hoàng đế quản lý có hiệu lực thực thi hiện hành ở những tỉnh. Ở phía tây, ông ưu tiên xứ Hispania ( bán đảo Iberia ), trao quyền La tinh ( một mức trung gian giữa quyền công dân La Mã vừa đủ và không có quyền công dân La Mã ) cho hơn 300 thành thị, tạo ra một kỷ nguyên mới cho việc đô thị hóa ở những tỉnh từng một thời là man tộc. Nhờ vào những cải cách của ông ở Viện nguyên lão mà những tỉnh của Viện nguyên lão có tầm ảnh hưởng tác động lớn hơn, và vì thế giúp Đế chế hợp nhất hơn .Về quân sự chiến lược, yếu tố tồn dư lớn nhất sau cuộc nội chiến là việc cát cứ ở địa phương, nghĩa là quân đoàn ở tỉnh nào thì hành vi chỉ vì quyền lợi và nghĩa vụ cho tỉnh đó. Nguyên do của việc này là bởi trước đây, những đơn vị chức năng quân sĩ được tuyển mộ ở đâu thì cũng Giao hàng ngay tại địa phương đó. Vespasian chấm hết chuyện này bằng cách trộn lẫn những đơn vị chức năng quân đội địa phương với những binh sĩ từ những vùng khác, hoặc chuyển luôn đơn vị chức năng đó đi tới nơi khác. Ở biên giới, thay vì tập trung chuyên sâu những quân đoàn thì ông chia nhỏ họ ra để tránh rủi ro tiềm ẩn làm phản. Cải cách quan trọng nhất của Vespasian có lẽ rằng là việc ông được cho phép những người từ Gaul và Hispania tham gia vào quân đoàn La Mã, thay vì chỉ tuyển người Italy như trước. Ông cũng có những hoạt động giải trí để củng cố mạng lưới hệ thống phòng ngự ở biên giới của đế chế .
Titus là con trưởng của Vespasian và là một đại tướng có tài, từng chỉ huy quân La Mã ở Syria và Iudaea. Ông đã đập tan cuộc nổi dậy của người Do Thái trong thời hạn cầm quân, và vào năm 70, ông đã đánh chiếm Jerusalem. Sau khi lên ngôi, Titus được những nhà sử học xem là một ông vua giỏi. Ông đã gọi về những người bị cha mình đày đi. Khi thành Pompeii bị tàn phá sau sự kiện núi lửa Vesuvius phun trào ( năm 79 ) và thành La Mã bị hỏa hoạn ( năm 80 ), ông đã mạnh tay tu sửa những nơi này và giành được sự yêu quý của dân chúng. Trong thời hạn ở ngôi ngắn ngủi, Titus cũng đã hoàn tất đấu trường Colosseum được xây từ thời cha mình .
Em trai của Titus là Domitian lên nối ngôi. Mặc dù Vespasian và Titus đều đã có quan hệ không tốt với Viện nguyên lão, ở thời Domitian mối quan hệ đó thậm chí còn còn trở nên stress hơn. Ông thẳng thừng dẹp bỏ cái vỏ Cộng hòa mà cha và anh mình còn cố ngụy trang, thậm chí còn là tiếp tục Open với phục trang quân đội .Đối với dân chúng, Domitian rất biết cách xử sự. Ông trao những tặng phẩm cho mọi công dân thành La Mã, tổ chức triển khai những trò mua vui ở đấu trường và liên tục những khu công trình công cộng của đời trước. Ông cũng để lại cho những người kế vị một ngân khố đầy ắp. Ở bên ngoài, dưới thời Domitian, quân đội La Mã đã tiến công Caledonia ( nay là Scotland ) và Dacia ( gồm có România và Moldova ngày này ). Mặc dù giành được một vài thắng lợi nhưng họ không chinh phục trọn vẹn được những nơi này .Những năm sau này, Domitian trở nên hoang tưởng và gây ra nhiều vụ bắt bớ, tử hình, tịch biên gia tài. Cuối cùng ông bị những quân địch trong Viện nguyên lão ám sát chết vào năm 96 .

Năm vị minh quân ( 96-180 )[sửa|sửa mã nguồn]

Thế kỷ tiếp theo được gọi là thời kỳ ” Năm vị minh quân ” vì sự nối ngôi diễn ra êm đẹp và Đế chế hưng thịnh. Năm nhà vua trong tiến trình này là Nerva ( 96 – 98 ), Trajan ( 98 – 117 ), Hadrian ( 117 – 138 ), Antoninus Pius ( 138 – 161 ) và Marcus Aurelius ( 161 – 180 ), lần lượt từng người được vị hoàng đế trước mình nhận làm con nuôi. Mặc dù những người kế vị được lựa chọn vì phẩm chất của họ, có nhiều người tranh luận rằng nguyên do thật sự của chuyện này là việc chẳng ai trong số họ có hậu duệ để nối ngôi .
Nerva được Viện nguyên lão chỉ định làm nhà vua, nhưng ông không làm được gì nhiều vì thời hạn ở ngôi quá ngắn, ngoại trừ một số ít nỗ lực để cải tổ mối quan hệ giữa nhà vua và Viện nguyên lão. Trong khi đó, thế lực của Domitian trong quân đội vẫn còn vững mạnh. Vào tháng 10 năm 97, đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã vây hãm hoàng cung và bắt giữ Nerva. Ông buộc phải thỏa mãn nhu cầu những yêu sách của họ, gồm có việc giao nộp những kẻ đứng sau cái chết của Domitian và phải đứng ra đọc một bài diễn văn tạ ơn những kẻ làm mưa làm gió. [ 31 ] Sau đó, Nerva nhận Trajan, một chỉ huy ở mặt trận German, làm con nuôi. Ông mất vào năm 98, mở đường cho sự lên ngôi của Trajan .
Sự lan rộng ra của La Mã dưới thời Trajan .Triều đại của Trajan được lưu lại bằng những chiến công to lớn ngoài mặt trận. Sau khi lên ngôi, Trajan sẵn sàng chuẩn bị kỹ lưỡng và thực thi một chiến dịch quân sự chiến lược nhắm vào Dacia, nơi đã cạnh tranh đối đầu với La Mã từ lâu. Năm 101, Trajan tự mình vượt sông Danube và vượt mặt vua Dacia là Decebalus ở Tapae ( xem trận Tapae lần hai ). Vị hoàng đế không liên tục chinh phục triệt để vì cần tái tổ chức triển khai lại quân đội, nhưng thay vào đó ông buộc người Dacia phải ký một hòa ước với những pháp luật rất là nặng nề. Năm 105, Trajan một lần nữa tiến quân và sau một năm chinh chiến thì đã đánh chiếm được kinh đô của người Dacia là Sarmizegetusa Regia. Vua Decebalus tự sát để không rơi vào tay địch và từ đó Dacia trở thành một tỉnh của La Mã. Cuộc chinh phục Dacia được xem là một chiến tích lớn của Trajan. Ông hạ lệnh ăn mừng trong 123 ngày trên toàn đế chế và cho thiết kế xây dựng cột trụ Trajan ở thành La Mã để tôn vinh thắng lợi .Cũng cùng khoảng chừng thời hạn này thì một trong những vị vua chư hầu của La Mã là Rabbel II Soter đã qua đời. Sự kiện đó hoàn toàn có thể đã dẫn đến sự sáp nhập vương quốc Nabataean vào La Mã. Trên vùng đất này, người La Mã lập ra tỉnh Arabia Petraea ( ngày này thuộc Nam Jordan và Tây Bắc Ả Rập Xê Út ). [ 32 ]Từ thời Nero, hai đế quốc La Mã và Parthia đã cùng san sẻ việc trấn áp vương quốc Armenia, với vương triều Arsacid ở đây là một nhánh của hoàng tộc Parthia. Năm 112, Trajan tức giận vì việc vua Osroes I của Parthia đưa cháu mình là Exedares lên ngai vàng Armenia. Sự kiện này đã phá vỡ thế cân đối quyền lực tối cao ở Armenia và cũng chấm hết luôn hòa ước giữa hai đế chế đã sống sót 50 năm. [ 33 ] Các quân đoàn La Mã lại sẵn sàng chuẩn bị xung trận .Đầu tiên, Trajan tiến quân vào Armenia. Ông phế truất vị vua mới lên ngôi và sáp nhập nơi đây vào La Mã. Sau đó ông hướng về Parthia, chiếm những thành phố Babylon, Seleucia và sau cuối là kinh thành Ctesiphon ( năm 116 ). [ 34 ] Trajan liên tục tiến về phía nam tới Vịnh Ba Tư và công bố Mesopotamia ( Lưỡng Hà ) là một tỉnh mới của Đế chế. Ở đây, ông than phiền rằng mình đã quá già để hoàn toàn có thể liên tục tiến theo lộ trình chinh phạt vĩ đại của Alexander Đại đế. [ 35 ]Nhưng Trajan chưa dừng lại. Sau đó, cũng trong năm 116, ông chiếm thành phố Susa, truất ngôi Oesroes I và đưa bù nhìn của mình là Parthamaspates lên ngôi. Chưa khi nào La Mã tiến xa về phía đông như vậy. Dưới thời của Trajan, Đế chế La Mã lan rộng ra ra tới cả cực lớn ; người ta hoàn toàn có thể đi từ hòn đảo Anh tới vịnh Ba Tư mà vẫn chưa ra khỏi chủ quyền lãnh thổ La Mã .
Mặc dù cũng là một nhà quân sự chiến lược giỏi nhưng vào thời Hadrian không có nhiều cuộc cuộc chiến tranh, ngoại trừ cuộc làm mưa làm gió Bar Kokhba của người Do Thái ( 132 – 135 ). Ông không liên tục theo đuổi những chiến dịch chinh phạt triệt để đầy tham vọng của Trajan ở Lưỡng Hà vì nghĩ rằng nơi đây khó phòng thủ được. Suýt chút nữa đã có một đại chiến với Vologases III ở đông Parthia vào năm 121, nhưng nó đã được ngăn lại bằng một hòa ước .Ông chú tâm vào việc phòng thủ đế chế to lớn của mình nhiều hơn. Hadrian là vị hoàng đế tiên phong đi kinh lý bao quát những tỉnh, chi tiền cho những khu công trình thiết kế xây dựng ở địa phương nơi ông tới. Nhiều người đời sau nhớ tới ông nhờ việc kiến thiết xây dựng bức tường Hadrian nổi tiếng ở Anh. Ngoài ra ông cũng thiết kế xây dựng một loạt những tiền đồn, pháo đài trang nghiêm, tháp canh và công sự dọc sông Danube và sông Rhine .
Ông được xem là một đại minh quân trong lịch sử La Mã cổ, có lối sống đơn giản và giản dị. [ 36 ] Đế chế La Mã liên tục tăng trưởng thịnh vượng và độc lập. Thậm chí có một nhà sử học văn minh còn cho là trong suốt thời kỳ trị vì của Antoninus Pius, ông chưa từng lại gần một quân đoàn nào trong nửa đường kính 500 dặm. [ 37 ] Có những cuộc đụng độ ở Mauretania, Judaea, và với người Brigantes ở Anh Quốc, nhưng không có lần nào là đáng kể .
Các bộ tộc người German thực thi nhiều cuộc cướp phá dọc biên giới phía Bắc của La Mã, đặc biệt quan trọng là nhắm vào xứ Gaul và dọc sông Danube. Nguyên do của việc này có lẽ rằng là do họ bị những bộ tộc hiếu chiến hơn tới từ phía Đông gây áp lực đè nén từ phía sau. Người Chatti tiến công tỉnh Thượng Germania vào năm 162 và bị đẩy lùi. Nguy hiểm hơn, năm 166, Marcomanni của người Bohemia ( chư hầu của La Mã từ năm 19 ) vượt sông Danube cùng người Lombard và những bộ tộc German khác. Cùng lúc đó, người Sarmatia tiến công vào khu vực giữa sông Danube và sông Theiss. Hoàng đế Marcus Aurelius thân chinh xuất quân đánh những bộ tộc German trong hầu hết thời hạn ở ngôi của mình, nhưng vì những yếu tố ở phía Đông nên quân đội La Mã gặp nhiều khó khăn vất vả. Ít nhất là họ đã thất bại hai trận lớn trước bộ tộc Quadi và Marcomanni, người sau đó đã vượt dãy núi Alps để tàn phá Opitergium ( Oderzo ) và vây hãm Aquileia, một thành phố lớn của La Mã ở Đông Bắc Ý. Sau một thời hạn dài khó khăn vất vả thì nhà vua Marcus Aurelius cũng đẩy lùi được những kẻ xâm lăng, nhưng có rất nhiều người German đã trú lại những tỉnh biên giới như Dacia, Pannonia, Đức và ngay cả trên đất Italy. Chuyện này không phải là mới, nhưng số lượng phần đông của họ đã buộc chính quyền sở tại La Mã phải tạo ra hai tỉnh mới dọc bờ Tây sông Danube là Sarmatia và Marcomannia ( thời nay thuộc Bohemia và Hungary ). Những chiến công của Marcus Aurelius được ghi lại trong cột Marcus Aurelius .Ở châu Á, một đế chế Parthia mới trỗi dậy liên tục thử thách La Mã. Marcus Aurelius đưa vị đồng nhà vua với mình là Lucius Verus tới thân chinh thống lĩnh những quân đoàn ở đây và sau cuối đã vượt mặt họ ( xem Chiến tranh La Mã-Parthia 161 – 166 ). Vào năm 175, Marcus Aurelius hủy hoại cuộc làm mưa làm gió của Avidius Cassius ( ông này làm phản do tưởng nhầm là Marcus đã qua đời ) .Trong những năm cuối đời, Marcus Aurelius, không những là một nhà vua mà còn là một triết gia, đã viết tác phẩm ” Suy ngẫm “. Cuốn sách này được xem là góp phần lớn của nhà vua Marcus Aurelius cho nền triết học. Khi Marcus Aurelius qua đời vào năm 180, ngai vàng được trao tới tay con trai ông là Commodus, người cũng đã vươn tới ngôi vị đồng nhà vua vào năm 177. Sự kiện này cũng đã chấm hết thời kỳ những vị hoàng đế La Mã nhận con nuôi để làm người kế vị .
Thời đại ” Năm vị minh quân ” kết thúc bởi triều đại của Commodus từ năm 180 đến 192. Nhiều người dân La Mã trông chờ ông sẽ rộng lượng và hào hiệp như cha mình, nhưng Commodus trọn vẹn ngược lại. Sử gia Edward Gibbon trong tác phẩm ” Lịch sử suy tàn và sụp đổ của Đế quốc La Mã ” cho rằng Commodus đã trị vì tốt trong quy trình tiến độ đầu, nhưng trở nên hoang tưởng và mất trí sau một vụ ám sát do những người trong mái ấm gia đình chủ mưu. Thời thịnh trị Pax Romana cũng chấm hết với triều đại của ông .

Thay vì chăm lo trị nước, vị hoàng đế mê mẩn với những trò thể thao hơn. Commodus rất tự hào với sức mạnh thể chất và khả năng chiến đấu của mình. Ông tự cho mình là Hercules tái thế và cho tạc nhiều tượng của mình đang khoác bộ da sư tử. Ông cũng thường xuyên trực tiếp tham gia vào những trận giác đấu ở đấu trường, và chứng tỏ mình là một đấu sĩ hạng nhất. Thế nhưng vào năm 192, Commodus đã bị võ sĩ Narcissus siết cổ tới chết trong một âm mưu liên quan tới Đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã và các thành viên Viện nguyên lão.

Năm của năm nhà vua ( 193 )[sửa|sửa mã nguồn]

Thuật ngữ ” Năm của năm nhà vua ” là để chỉ năm 193, vì trong năm đó có tới 5 người tự xưng mình là Hoàng đế La Mã. Năm người này gồm có Pertinax, Didius Julianus, Pescennius Niger, Clodius Albinus và Septimius Severus .Sau cái chết của Commodus, Pertinax trở thành nhà vua nhưng bị Đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã ám sát vào tháng 3 năm 193. Sau đó, vào cùng ngày, Didius Julianus đã vượt mặt Titus Flavius Sulpicianus ( cha vợ của Pertinax ) để giành ngai vàng. Flavius hứa trả cho mỗi binh sĩ 20,000 sestertii để mua chuộc lòng trung thành với chủ của họ, nhưng Didius Julianus trả tới 25,000. [ 38 ] Bị những binh lính rình rập đe dọa, Viện nguyên lão công bố Didius Julianus là nhà vua vào ngày 28 tháng 3. [ 39 ]Thế nhưng, lại có thêm 3 người nữa tranh giành ngôi vua, gồm có Pescennius Niger ở Syria, Clodius Albinus ở Anh, và Septimius Severus ở Pannonia. Septimius Severus tiến vào kinh đô La Mã và xử tử Didius Julianus vào tháng 6 năm 193, sau đó giải tán Đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã và tử hình những kẻ đã giết Pertinax. [ 40 ] Củng cố lại lực lượng, Septimius Severus chiến đấu với phe Pescennius Niger ở Cyzicus và Nicea vào năm 193 và sau cuối vượt mặt triệt để ông ta ở Issus vào năm 194 .Clodius Albinus lúc đầu ủng hộ Septimius Severus vì cho rằng mình sẽ là người kế vị. Khi nhận ra rằng Severus có những dự tính khác, Albinus đã tự xưng nhà vua vào năm 195 nhưng bị vượt mặt trong trận Lugdunum vào năm 197 .

Vương triều Severus ( 193 – 235 )[sửa|sửa mã nguồn]

Vương triều Severus ( tiếng Anh : Severan Dynasty ) gồm những nhà vua Septimius Severus ( 193 – 211 ), Caracalla ( 211 – 217 ), Macrinus ( 217 – 218 ), Elagabalus ( 218 – 222 ), và Alexander Severus ( 222 – 235 ). Thời đại này mở đường cho những nhà thống trị có nguồn gốc Syria như Elagabalus và Alexander Severus. Sau khi lên ngôi, Septimius Severus chi những khoản tiền lớn cho quân đội để bảo vệ sự trung thành với chủ và thay thế sửa chữa những thành viên Viện nguyên lão bằng những viên chức quý phái Kỵ Sĩ ( tiếng Anh : equestrian ) cho những vị trí quan trọng. Ông cũng hủy bỏ những phiên tòa xét xử xử án từ thời Cộng hòa. Nhờ vậy, Septimius Severus đã lan rộng ra quyền hạn của nhà vua .Con trai của Septimius Severus là Marcus Aurelius Antoninus ( biệt danh Caracalla ) khi lên kế vị đã dẹp bỏ toàn bộ sự phân biệt giữa người Italy và người ở tỉnh, cho thi hành Constitutio Antoniniana vào năm 212, trong đó lan rộng ra quyền công dân La Mã cho mọi người sinh sống tại đế chế. Ông cũng dựng lên phòng tắm Caracalla nổi tiếng ở kinh đô La Mã mà kiến trúc của nó đã là mẫu mực cho nhiều khu công trình công cộng tưởng niệm khác. Caracalla bị ám sát vào năm 217, [ 41 ] sau đó thì nhiều người phụ nữ quyền thế đã chi phối triều chính, gồm có Julia Maesa, Julia Soaemias và Julia Avita Mamaea. Chính họ đã lần lượt đưa Elagabalus và Alexander Severus lên kế vị vào những năm 218 và 222 .Vào cuối vương triều Severus, quyền lực tối cao của Viện nguyên lão có vẻ như như lại phục sinh và có nhiều cải cách kinh tế tài chính được ban bố. Mặc dù có những thắng lợi trước Đế chế Sassanid mới nổi lên thay thế sửa chữa Đế chế Parthia ở phương Đông ( nhiều sử gia xem Đế chế Achaemenes thời cổ, Đế chế Parthia và Đế chế Sassanid đều là Đế chế Ba Tư nên dù La Mã cuộc chiến tranh với Parthia hay Sassanid thì họ đều gọi chung là cuộc chiến tranh với Ba Tư ) nhưng rồi Alexander Severus lại đánh mất năng lực trấn áp quân đội và bị ám sát vào năm 235. Cái chết của ông mở màn cho một thời kỳ của những nhà vua xuất thân từ quân đội và gần nửa thế kỷ nội chiến và tranh chấp .

Cuộc khủng hoảng cục bộ của thế kỷ III ( 235 – 284 )[sửa|sửa mã nguồn]

” Cuộc khủng hoảng cục bộ của thế kỷ III ” là cái tên để chỉ sự vỡ vụn và gần như sụp đổ của Đế chế La Mã từ năm 235 đến năm 284. Nó cũng được gọi là ” sự vô chính phủ do quân đội ” .

Sau khi Augustus kết thúc nội chiến (thế kỷ thứ I TCN), Đế chế La Mã đã trải qua một thời đại hòa bình, ít bị ngoại xâm và kinh tế phồn thịnh (Pax Romana). Tuy nhiên, tới thế kỷ III thì Đế chế phải trải qua những cuộc khủng hoảng chính trị, quân sự, kinh tế và bắt đầu suy sụp. Lúc nào cũng có những cuộc xâm lăng của man tộc, nội chiến và lạm phát.

Một phần yếu tố này có nền tảng từ việc Augustus không định ra những luật lệ đơn cử để xác lập người kế vị. Từ thế kỷ I và II, yếu tố kế vị cũng đã gây ra những cuộc nội chiến ngắn, nhưng tới thế kỷ III thì nội chiến xảy ra liên miên khi mà chẳng kẻ giành ngôi nào nhanh gọn trấn áp được đối thủ cạnh tranh hoặc ở ngôi được lâu. Trong khoảng chừng thời hạn này có không dưới 25 vị hoàng đế đã quản lý La Mã, và trừ ra 2 người thì tổng thể họ đều bị ám sát hoặc tử trận trên mặt trận. Trong năm 238, có tới 6 người cùng xưng là nhà vua ( Năm của sáu nhà vua ). Các công dân cũng không còn dự phần nhiều vào việc quản trị ở địa phương như trước. Chuyện này buộc nhà vua phải can dự vào và từ từ nâng cao vai trò nghĩa vụ và trách nhiệm của chính phủ nước nhà .Thêm vào nữa, kiểu tập trung quân ở biên giới của quân đội La Mã không hề chống lại được những cuộc xâm lăng một khi kẻ địch đã lọt qua. Ở phía đông, đế chế Sassanid tiến công La Mã kinh khủng hơn nhiều so với đế chế trước nó là Parthia. [ 42 ] Vào năm 253, nhà vua Sassanid là Shapur I tiến quân sâu vào chủ quyền lãnh thổ La Mã, đánh bại quân La Mã trong trận Barbalissos [ 43 ] và chinh phục Antioch. [ 44 ] Tiếp đó, vào năm 260, trong trận Edessa, lại một lần nữa quân La Mã bại trận trước Sassanid [ 45 ] và nhà vua La Mã lúc đó là Valerian bị bắt giữ. [ 44 ]Cuộc khủng hoảng cục bộ kết thúc nhờ vào Hoàng đế Diocletian. Bằng cả năng lực lẫn vận may, ông đã xử lý được nhiều yếu tố cấp bách. Thế nhưng, yếu tố cốt lõi của La Mã vẫn còn đó và ở đầu cuối đã gây nên sự tận diệt của đế chế ở phía Tây .

Diocletian và triều đình Tứ đầu chế (284-301)

[sửa|sửa mã nguồn]

Tứ đầu chế, một tác phẩm miêu tả triều đình La Mã thời Tứ đầu chế, được lấy từ một cung điện Byzantine vào năm 1204., một tác phẩm miêu tả triều đình La Mã thời, được lấy từ một hoàng cung Byzantine vào năm 1204 .Vào tháng 7 năm 285, Hoàng đế Diocletian vượt mặt kẻ địch là Carinus và trở thành vị hoàng đế duy nhất của La Mã. Ông nhận thấy rằng Đế chế La Mã quá lớn và có quá nhiều áp lực đè nén từ bên trong lẫn những mối rình rập đe dọa từ bên ngoài, chỉ một vị hoàng đế thì khó lòng quản lý được. Do đó, ông chia Đế chế ra làm hai nửa Đông và Tây ( với ranh giới ở vùng Đông Ý ). Hai bên sẽ có hai vị hoàng đế ngang quyền nhau cùng mang Đế hiệu Augustus. Sự phân loại này là tiền thân của Đế chế Tây La Mã và Đế chế Đông La Mã .Hoàng đế Diocletian trở thành Augustus của nửa Đông và bạn ông, Maximian, trở thành Augustus của nửa Tây. Tới năm 293 thì quyền lực tối cao liên tục được chia nhỏ ra hơn nữa, mỗi Augustus sẽ chọn ra một nhà vua trẻ hơn gọi là Caesar để giúp mình trị nước. Galerius trở thành Caesar của Diocletian còn Constantius Chlorus là Caesar của Maximian .

Thể chế này được gọi là “Tứ đầu chế” (tiếng Anh: Tetrarchy) bởi các học giả đời sau.[46] Chính quyền này nhằm giúp những cuộc kế vị trở nên êm đẹp hơn: ở mỗi nửa của Đế chế, một Caesar rồi sẽ lên thay một Augutus và chọn ra Caesar mới cho mình. Năm 305, Diocletian và Maximian cùng thoái vị để nhường ngôi cho các Caesar. Tới lượt cháu của Galerius là Maximinus lên làm Caesar ở phía Đông và Flavius Valerius Severus lên làm Caesar ở phía Tây cho Constantius. Sử gia Edward Gibbon nói rằng thể chế này hoạt động trơn tru là vì sự gắn bó của các hoàng đế với nhau.

Bên cạnh việc kiến thiết xây dựng giải pháp quản lý mới, Hoàng đế Diocletian, vốn là một người ngoại đạo và lo ngại khi thấy số lượng Fan Hâm mộ Thiên chúa giáo đang tăng lên rất nhanh, đã ngược đãi họ với mức độ nặng nề chưa từng thấy kể từ thời Nero .

Vương triều Constantine ( 305 – 363 )[sửa|sửa mã nguồn]

Constantine và những con trai[sửa|sửa mã nguồn]

Hệ thống Tứ đầu chế bị phá vỡ khi Constantius Chlorus mất vào năm 306. Lực lượng của Constantius ở Eboracum ngay lập tức suy tôn con trai của ông ta là Constantine I (còn được biết đến như là Constantine Đại đế) thành Augustus. Vào tháng 8 năm 306, Galerius phong cho Severus thành Augustus. Một cuộc nổi loạn ở kinh đô La Mã đưa một người nữa tham gia cuộc tranh giành là Maxentius, con trai của Maximian, với sự ủng hộ của Đội vệ sĩ của Hoàng đế La Mã. Như vậy ở phía tây của Đế chế có tới 3 Augustus: một nguyên là Caesar đời trước và hai do quân đội lập nên.

Vào năm 307, Maximian trở lại với thương hiệu Augustus và cùng quản lý với con mình. Như vậy tổng số thì La Mã có tới 6 người quản lý ( 5 Augustus : Galerius, Severus, Constantine, Maxentius, Maximian và 1 Casear : Maximinus ). Galerius và Severus tiến công hai cha con Maximian ở Italy, nhưng Severus bị bắt giết vào năm 307. [ 47 ] Hai vị Augustus ở Italy sau đó kết liên minh với Constantine bằng cách gả con gái của Maximian cho ông .
Constantine the Great, hình ghép mảnh ở, hình ghép mảnh ở Hagia Sophia. Trong hình hoàn toàn có thể thấy được những liên hệ của ông với Thiên chúa giáo .Cuộc nội chiến sau đó vẫn liên tục và tận mắt chứng kiến Constantine lần lượt vượt mặt những đối thủ cạnh tranh khác. Năm 324, ông vượt mặt đối thủ cạnh tranh sau cuối là người em rể Licinius để thống nhất Đế chế. [ 48 ] Ngoài ra, trong triều đại của mình, Constantine cũng có những thắng lợi trước người Frank, Alamanni, Visigoth và Sarmatia, thậm chí còn là tổ chức triển khai tái định cư lại một phần Dacia ( bị bỏ rơi từ thế kỷ III ) .Hai việc làm đáng nhớ nhất dưới thời Constantine là cải sang đạo Thiên chúa và tăng trưởng thành phố Constantinopolis. Năm 313, Constantine công bố đồng ý Thiên chúa giáo trong Sắc lệnh Milan. Sắc lệnh này được cho phép những người đạo Thiên chúa giáo có quyền theo đuổi đức tin của họ. [ 49 ] Hệ quả của sắc lệnh này là việc bãi bỏ những trừng phạt so với những người theo Thiên chúa giáo và trả lại những gia tài đã bị tịch thu của Giáo hội. Sau đó ông công bố chính mình cũng là một Fan Hâm mộ của Thiên chúa giáo. Sự quy đổi của ông và sự bảo trợ Giáo hội của ông đã thiết lập lại vị thế mới của Thiên chúa giáo trong toàn đế chế. Những người Thiên chúa giáo theo Chính thống giáo Đông phương xem ông như thể Thánh Constantine. [ 50 ]Năm 324, Constantine công bố quyết định hành động biến Byzantium thành Nova Roma ( Tân La Mã ) và vào 11 tháng 5, 330, ông dời đô từ thành La Mã về Tân La Mã. Thành phố được đặt tên lại là Constantinopolis ( Thành phố của Constantine ) sau khi Constantine mất năm 337. Từ đó mở màn vai trò của Đông La Mã như thể một TT của sự giáo dục, thịnh vượng và văn hóa truyền thống ở châu Âu. Constantinople vẫn là kinh thành của Đế quốc Byzantine trên hơn một ngàn năm, chỉ bị ngắt quãng trong thời điểm tạm thời bởi sự đốt phá và chiếm đóng của quân Thập tự chinh lần 4 năm 1204, cho đến khi rơi vào tay Đế quốc Ottoman năm 1453 ( lúc bấy giờ thành phố này là Istanbul của Thổ Nhĩ Kỳ ) .Sau khi Constantine I qua đời, Đế chế lại bị chia ba bởi ba người con của ông. Tây La Mã bị chia đôi giữa con trưởng là Constantine II và con út là Constans. Đông La Mã cùng Constantinople thuộc về con thứ, Constantius II. Cuồi cùng thì Constantius II vượt mặt được những bạn bè mình, thế nhưng tới năm 360 thì sự thống trị của ông lại bị lung lay. Trước đó ông đã phong cho Julian ( Flavius Claudius Julianus ) làm Caesar ở Tây La Mã vào năm 355. Trong 5 năm sau đó, Julian giành nhiều thắng lợi trên mặt trận trước những tộc German, gồm có cả người Alamanni. Khi Constantius hạ lệnh cho những quân đoàn xứ Gaul phải sang phía đông để tiếp viện cho đại chiến với Ba Tư, họ đã nổi dậy và tôn chỉ huy của mình là Julian lên làm Augustus. Vào lúc hai vị hoàng đế đều chưa muốn tiến quân đánh nhau thì Constantius đã qua đời vì bệnh vào tháng 11 năm 361, khiến quốc gia tránh được một cuộc nội chiến .

Julianus và Jovianus ( 361 – 364 )[sửa|sửa mã nguồn]

Dưới triều Hoàng đế Julianus, triều đình La Mã cổ súy trở lại cho những tôn giáo đa thần và thực thi đàn áp Ki-tô giáo ( mặc dầu bản thân ông không phải là một Fan Hâm mộ ngoại giáo ). Những chủ trương này làm nhận định và đánh giá về ông trong những tài liệu thời đó rất xích míc : những người ngoại giáo thì xem ông như một vị anh hùng, còn những Ki-tô hữu thì lại cho ông là một tên vua xấu xa. Thế nhưng dù sao đi nữa thì sự phục hưng ngoại giáo này cũng lê dài chẳng được bao lâu. Nó đã chết yểu khi ông qua đời trên mặt trận trong những cuộc cuộc chiến tranh chống lại Đế quốc Sassanid ( năm 363 ) .

Là một thiên tài quân sự vĩ đại nhất thời đại đó, Hoàng đế Julianus đã thân chinh xuất quân đại phá tan nát quân Sassanid do Hoàng đế Shapur II thống lĩnh trong trận đánh gần kinh đô Ctesiphon của Đế quốc Sassanid, làm vua Shapur II cùng đám tùy tùng phải bỏ chạy.[51] Không những thế, ông cũng là một nhà bảo trợ của triết học và khoa học, nên ông được gọi là vị vua-triết gia.[52] Khi Hoàng đế Julianus đột ngột qua đời, Hoàng đế Shapur II cũng giành lại thế thượng phong.[51] Vì Hoàng đế Julianus không có con và không chỉ định người thừa kế nên quân đội tôn Jovianus, lúc bấy giờ là một viên tướng khá vô danh, lên làm hoàng đế. Hoàng đế Jovian phải ký một hòa ước bất lợi với Đế quốc Sassanid (bao gồm việc phải trao trả lại các vùng đất đã giành được từ tận thời Hoàng đế Traianus, trong đó có vương quốc Armenia). Dưới thời của mình, Jovianus cũng hồi phục lại địa vị cho Thiên chúa giáo.

La Mã từ năm 364 đến 395[sửa|sửa mã nguồn]

Valentinian và Valens[sửa|sửa mã nguồn]

Sau khi Jovian mất vào năm 364, việc chọn ra Augustus mới lại rơi vào tay quân đội. Vào tháng 2 năm 364, viên tướng Pannonia là Valentinian I được tôn lên làm nhà vua ở Nicaea, Bithynia. Ông lập ra vương triều Valentinian ( 364 – 392 ). Dưới sự nhu yếu của những tướng lĩnh, Valentinian chọn ra một người đồng quản lý. Valens, em trai của ông, sẽ quản lý Đế chế Đông La Mã, còn ông sẽ quản lý Đế chế Tây La Mã .Sự lựa chọn Valens nhanh gọn gây sự không tương đồng. Procopius ( một người bạn bè họ của Julian tưởng như trước đó sẽ được kế vị nhưng sau cuối lại không được ) đánh chiếm Constantinople vào năm 365 và công bố là nhà vua của Đông La Mã. Chiến tranh nổ ra giữa Valens và Procopius, cho đến năm 366 thì Procopius bị vượt mặt .Vào tháng 4 năm 367, Valentinian và Valens phong cho đứa con mới 8 tuổi của Valentinian là Gratian thành một Augustus đồng quản lý hữu danh vô thực. Điều này nhằm mục đích giúp bảo vệ sự kế vị sau này .Tháng 4 năm 375, khi đang dẫn quân đánh người Quadi ở Pannonia thì Valentinian I bị vỡ mạch máo não do quát tháo. Chấn thương này làm ông mất vào tháng 11 năm 375. Sự kế vị diễn ra không theo kế hoạch khởi đầu. Gratian lúc này đã 16 tuổi, nhưng binh sĩ ở Pannonia lại tôn người em sơ sinh cùng cha khác mẹ của ông lên thành Valentinian II .Gratian gật đầu chuyện này. Trên danh nghĩa thì ông sẽ quản trị xứ Gaul, còn Italy, Illyria và châu Phi sẽ thuộc về em ông và mẹ của ấu chúa là Justina, nhưng thực ra thì quyền hành vẫn trong tay ông .

Đông La Mã và trận Adrianople ( 378 )[sửa|sửa mã nguồn]

Trong cùng lúc đó, Đế chế Đông La Mã phải đương đầu với mối rình rập đe dọa từ những tộc German. Bị người Hung dồn ép từ phía sau, những người Goth thuộc tộc Thervingi đã chạy vào Đế chế Đông La Mã để trú ẩn. Valens cho họ tạm định cư ở bờ nam sông Danube vào năm 376, thế nhưng những người di cư này lại gặp rắc rối từ những sự ngược đãi và những kẻ chỉ huy suy đồi ở đây. Sự bất mãn khiến họ làm mưa làm gió chống lại La Mã .Valens thân chinh cầm quân đánh họ vào năm 378, và Gratian cũng đang trên đường đem viện binh hỗ trợ từ Tây La Mã tới giúp. Nhưng do quá nôn nả, Valens đã không chờ Gratian mà dẫn quân xông lên trước và thua tan tác trong trận Adrianople. [ 53 ] Gần hai phần ba quân La Mã tử trận, trong số đó có cả nhà vua Valens cùng rất nhiều những viên chức và những tướng lĩnh quan trọng. Điều này dẫn đến những hậu quả lâu dài hơn cho Đế chế về sau khi họ thiếu vắng về nhân sự. Phần lớn quân đội La Mã về sau này được tuyển mộ từ người German đánh thuê .Sau cái chết của Valens, Gratian đưa Theodosius I lên làm Augustus của Đông La Mã vào tháng 1 năm 379 .

 Đế chế Tây La Mã

 Đế chế Đông La Mã

Đế chế La Mã sau cái chết của Theodosius I. Các đường trắng là biên giới của những vương quốc thời nay .

Nội chiến ở Tây La Mã[sửa|sửa mã nguồn]

Sau một vài thành công xuất sắc trong việc quản lý thì Gratian ở Tây La Mã trở nên lười biếng. Có vẻ như ông đã bị viên tướng người Frank là Merobaudes và vị giám mục Milan là Ambrose thao túng từ phía sau. Gratian cũng mất đi sự yêu dấu sau những xung đột với Viện nguyên lão. Trong lúc đó, Theodosius phong cho con mình là Arcadius thành Augustus vào năm 383, một bước sẵn sàng chuẩn bị cho sự kế vị sau này .Cùng năm 383, việc Gratian mất đi sự ủng hộ đã dọn đường cho viên tướng Magnus Maximus làm phản. Magnus Maximus tự xưng nhà vua rồi đem quân từ Anh tiến công xứ Gaul, khiến Gratian phải trốn chạy và sau cuối bị ám sát ( tháng 8/383 ). Vào năm 387, Maximus quyết định hành động trừ bỏ luôn Valentinian II ( lúc này vẫn ở Italy ). Mẹ con Valentinian phải bỏ chạy và cầu cứu Theodosius. Theodosius vượt mặt và xử tử Maximus vào năm 388, [ 54 ] sau đó cho người đi giết luôn con trai của Maximus là Flavius Victor. Theodosius phục sinh vương vị cho Valentinian và liên tục ủng hộ vị vua hữu danh vô thực này .

Sự phân loại sau cuối của La Mã[sửa|sửa mã nguồn]

Valentinian II bị ám sát ở Viên vào năm 392. Tướng Arbogast đưa Eugenius lên ngôi nhưng Theodosius không công nhận vua này. [ 55 ] Sau đó thì ông giết sạch cả hai trong trận Frigidus ( tháng 9 năm 394 ) [ 56 ] rồi thống nhất Đế chế La Mã dưới quyền mình. Sau khi nắm quyền, Theodosius I Đại Đế thẳng tay bài trừ ngoại giáo [ 57 ] và hoàn tất việc đưa Thiên chúa giáo trở thành quốc giáo của đế chế La Mã. [ 58 ] Sau này, Chính thống giáo Đông phương tôn ông thành Thánh Theodosius .Theodosius I Đại Đế đi vào lịch sử như thể vị hoàng đế sau cuối thống trị một Đế chế La Mã nguyên vẹn. Sau cái chết của Theodosius vào năm 395, hai con trai của ông là Arcadius và Honorius chia nhau quản lý Đông La Mã ( đóng đô tại thành Constantinople ) và Tây La Mã ( định đô tại Milan, sau đó dời đô về Ravenna ). Từ đây hai Đế chế La Mã hoạt động giải trí độc lập về mặt chính trị với những vị hoàng đế khác nhau .

Sự sụp đổ của Đế chế Tây La Mã ( 395 – 476 )[sửa|sửa mã nguồn]

Các chiến binh Hung ở trận những cánh đồng Catalaunian . Tranh vẽ cuộc cướp phá cố đô La Mã vào năm 410 .Sau năm 395, những vị hoàng đế ở Tây La Mã phần đông chỉ còn là bù nhìn. Quyền hành thực sự rơi vào tay những người thống lĩnh quân đội như Stilicho ( từ 395 tới 408 ), Constantius ( từ 411 tới 421 ), Aëtius ( từ 433 tới 454 ) và Ricimer ( từ 457 tới 472 ). Vốn ít tài nguyên hơn Đông La Mã, Tây La Mã cũng suy sụp nhanh gọn về mặt kinh tế tài chính, đi kèm với nó là sự quản lý thiếu hiệu suất cao ở những tỉnh vùng biên giới .Ở bên ngoài, sự yếu kém của những quân đoàn La Mã đã dẫn tới những cuộc xâm lăng liên tục của những man tộc. Dưới áp lực đè nén của người Visigoth, nhà vua Honorius phải dời đô từ Mediolanum ( nay là Milan ) về Ravenna, nơi có vị trí và năng lực phòng thủ tốt hơn. [ 59 ] Năm 410, người Visigoth do Alaric I đứng vị trí số 1 đã đánh chiếm và cướp phá thành La Mã ( lần tiên phong sau 800 năm, kể từ thế kỷ IV TCN, kinh thành La Mã mới lại bị chiếm đóng bởi một quân đội ngoại lai ). Sau đó, dưới thời những hậu duệ của Alaric, người Visigoth tới bán đảo Iberia và kiến thiết xây dựng một vương quốc cho riêng mình sống sót 200 năm. Cũng cùng năm 410, quân La Mã rút khỏi hòn đảo Anh, để mặc nơi đây trở thành tâm điểm cho những cuộc xâm lược của người Pict và Anglo-Saxon trong thế kỷ V. [ 60 ]Mặc dù La Mã từng phải đương đầu với nhiều quân địch, nhưng có lẽ rằng không thế lực nào hung hãn và đáng sợ hơn người Hung. Dưới sự chỉ huy của vua Attila, người Hung đã nhiều lần vượt sông Danube cướp phá Đông La Mã, buộc những nhà vua ở Constantinople phải cống nạp cho họ rất nhiều của cải. Năm 450, Honoria, nguyên là chị gái của nhà vua Tây La Mã Valentinian III, tự ý gửi nhẫn đính hôn cho Attila. Ông ta đòi 50% Tây La Mã làm của hồi môn, và khi bị phủ nhận, Attila đã lấy cớ này để dẫn quân tràn sang phía Tây. [ 61 ] Quân Hung tàn phá xứ Gaul, rình rập đe dọa chiếm cả Tây Âu và chỉ bị chặn lại sau trận những cánh đồng Catalaunian trước liên quân La Mã và Visigoth do tướng Aetius chỉ huy. Trận chiến này được ghi nhận như một trong những trận chiến quyết liệt nhất trong lịch sử với những tổn thất thương vong ghê gớm cho cả hai bên. [ 62 ] Sang năm sau, Attila lại một lần nữa kéo quân vào Tây La Mã, lần này thì tiến công Italy và dự tính tiến thẳng vào cố đô La Mã. Thế nhưng khi đã tiến tới gần thành La Mã thì Attila lại dừng lại và rút quân quay trở lại. Nguyên do của việc này hoàn toàn có thể là do sự phối hợp giữa dịch bệnh đang hoành hành trong nội bộ quân Hung, cuộc đàm phán của giáo hoàng Leo I và việc quân Đông La Mã tiến công vùng đất của ông ta từ phía sau. [ 63 ] Mối nguy khốn từ người Hung chỉ kết thúc sau cái chết của Attila vào năm 453 .Ở phía nam, người Vandal đánh chiếm Carthage vào năm 439 và thiết kế xây dựng một hạm chiến hùng mạnh để quấy nhiễu vùng biển phía Tây và Nam của Địa Trung Hải. Valentinian III giết Aetius vào năm 454 để rồi một năm sau ông cũng bị ám sát chết bởi những người ủng hộ viên tướng này. Người Vandal nhân thời cơ đó để tiến vào cướp phá thành La Mã ( năm 455 ) .Năm 476, một viên tướng người German là Odoacer nổi dậy làm chính biến lật đổ nhà vua ở đầu cuối của Tây La Mã là Romulus Augustus. Đế chế Tây La Mã diệt vong ở đây. Về danh nghĩa thì Odoacer là chư hầu của Đông La Mã nhưng trong thực tiễn thì chính ông mới là người trị vì Italy. Trên đất đai cũ của Tây La Mã, ba vương quốc mới dần được xây dựng gồm vương quốc Ostrogoth, vương quốc Lombard và vương quốc Frank .
Bản đồ châu Âu vào năm 476 .

Đế chế Đông La Mã ( 476 – 1453 )[sửa|sửa mã nguồn]

Đế chế Đông La Mã ở đỉnh cao vào năm 550.

Sau khi Tây La Mã diệt vong vào thế kỷ thứ V, Đế chế Đông La Mã ( thường gọi là Đế chế Byzantine ), vốn giàu sang hơn, đã sống sót và phục sinh được sức mạnh của mình. Vào giữa thế kỷ thứ VI, nhà vua Justinian I đánh chiếm lại Italy và một phần Illyria từ tay người Ostrogoth, Bắc Phi từ tay người Vandal, và một phần Hispania từ tay người Visigoth .Hoàng đế Heraclius thực thi những cải cách vào năm 610, đưa đến những đổi khác to lớn cả về vẻ bên ngoài lẫn thực chất của Đế chế. Nền văn hóa truyền thống của người Byzantine từ đó gắn liền với văn hóa truyền thống Hy Lạp, nhưng những cái tên mà họ tự gọi mình luôn nhắc nhở rằng họ là sự tiếp nối của Đế chế La Mã .Về quân sự chiến lược và chính trị, Đế chế Byzantine từng là một thế lực to lớn ở phía Đông châu Âu trong hơn 1000 năm. Thế nhưng sau nhiều cuộc cuộc chiến tranh, chủ quyền lãnh thổ của Đế chế bị thu hẹp dần và sau cuối đã sụp đổ vào năm 1453 khi Mehmed II của Đế chế Ottoman chinh phục thành Constantinople. [ 64 ]